کودکان را در کوچه‌های مجازی گم نکنیم!

این روز‌ها ذهن پدر و مادر‌ها پر از سوالاتی است که شاید در کتاب‌های تربیتی چند دهه قبل هیچ پاسخی برای آن‌ها نمی‌توان یافت. مضرات تبلت و موبایل برای کودکان چیست؟ از چه سنی برای کودکان موبایل بخریم؟ امواج موبایل برای کودکان چه ضرر‌هایی دارد؟ اینستاگرام برای چه سنی است و آیا فرزندم اجازه عضویت در شبکه‌های اجتماعی را دارد؟ و اینکه روزانه چند ساعت از موبایل استفاده کنیم؟. این سوالات و ده‌ها سوال مشابه دیگر دغدغه ذهنی والدین در عصر ارتباطات مجازی است. انجمن اطفال آمریکا (AAP) در سال ۲۰۱۶ بیانه‌ای را مبنی بر مدت زمان مناسب استفاده کودکان از دستگاه‌های دیجیتال و مدت خیره شدن آن‌ها به صفحه‌های نمایش منتشر کرد. در این اطلاعیه به عدم مصرف کودکان زیر ۱۸ ماه از تجهیزات الکترونیکی تاکید شده است، زیرا برکیفیت و میزان خواب کودکان در این رده سنی به شدت تاثیرات مخربی می‌گذارد. آمار‌ها نشان می‌دهد کودکان پیش‌دبستانیِ امروزی بیش از چهار ساعت در روز وقتتشان را صرف وسایل دیجیتال می‌کنند. از سال ۱۹۷۰، میانگین سنیِ شروع استفادۀ «منظم» از وسایل دیجیتال از چهار سال به چهار ماه رسیده است. دو سوم از نوجوانان دوازده تا پانزده‌ساله در انگلستان گوشی هوشمند دارند. این رقم برای نوجوانان بالای پانزده سال ۹۰ درصداست. در کشور خودمان ۱۸ میلیون کودک و نوجوان داریم که حدود ۸ میلیون نفر آنان روزانه ۶ ساعت در فضای مجازی سیر می‌کنند و این نگرانی همواره وجود دارد که آن‌ها چگونه از این فضا استفاده می‌کنند.
آسیب‌های گسترش فضای مجازی و نگرانی گسترده خانواده‌ها
از طرفی آسیب‌های جسمانی، رفتاری، تحصیلی و فرهنگی ناشی از رشد استفاده از فضای مجازی نگرانی والدین را تشدید کرده است. کودکان به جای بازی کردن با هم سن و سالانشان، سرگرم بازی با تبلت و موبایل هستند که گاهی استفاده آن‌ها از این وسایل ساعت‌ها زمان می‌برد و ارتباط آن‌ها را با دنیای اطرافشان قطع می‌کند. استفاده زودهنگام کودکان از تکنولوژی می‌تواند تبعاتی، چون دسترسی به محتویات و تصاویر نامناسب رده‌های سنی را به همراه داشته باشد که گاهی والدین به علت مشغله‌های زیاد از آن‌ها غافلند. یکی از نگرانی‌های مهم والدین این است که آیا اشعه این ابزار‌ها می‌تواند سلامت کودک را به خطر بیندازد و در سنین پایین که مغز او همچنوان در حال رشد است، باعث بروز اختلال شود؟ و مسئله دیگر آسیب‌های چشم، انگشت و دست کودکان به دلیل استفاده طولانی مدت از صفحات لمسی ابزار‌های الکترونیکی است.
توصیه‌های روانشناسان
جهت رفع این نگرانی‌ها روانشناسان علوم تربیتی راهکار‌های متفاوتی را پیشنهاد می‌کنند. برای مثال برخی برای سنین کمتر از ۱۸ ماهگی هر گونه مصرف از تجهیزات الکترونیکی را کاملا ممنوع اعلام می‌کنند؛ و یا توصیه می‌شود برای کودکان زیر ۵ سال تبلت را ممنوع کنیم و برای فرزند زیر ۱۹ سال خود تلفن همراه نخریم. همچنین امروزه نرم‌افزار‌هایی جهت کنترل رفتار کودکان در فضای مجازی به بازار عرضه شده است. با این حال بهتر است به صورت کلی‌تر به دنبال حل این مساله باشیم. والدین برای نظارت دقیق بر فرزندانشان در فضای مجازی لازم است خودشان تا حدی نسبت به فضای مجازی آشنایی داشته باشند تا بتوانند از کاربرد‌های مختلف این فضا و تهدیداتی که دارد سر در بیاورند. در عین حال آن‌ها بیشتر از هر فرد دیگری از سنین کودکی با فرزندشان در ارتباط هستند و الگوی رفتاری فرزند محسوب می‌شوند؛ بنابراین خودشان باید به صورت مدیریت شده از فضای مجازی استفاده کنند و از زیاده‌روی در استفاده از شبکه‌های اجتماعی پرهیز نمایند. فرزند شما زمانی به سراغ موبایل و فضای مجازی می‌رود که هیچ جذابیت و سرگرمی دیگری در دنیای واقعی برایش فراهم نشده باشد؛ بنابراین از سنین کودکی باید برای رشد و شکوفایی فرزند در دوران فراغت برنامه‌ریزی کرد. زمانیکه فرزند شما از کودکی با ورزش، مطالعه کتاب، حفظ قرآن، شعرخوانی و... آشنا شده باشد و والدین با برنامه‌ریزی صحیح او را برای پیشرفت در این موضوعات تشویق کنند کودک فرصت کمتری برای غرق شدن در فضای مجازی دارد و سرگرمی‌های دنیای واقعی نیز برایش جذاب خواهد بود. از طرفی فرزند شما با ورود به مدرسه و یا قبل از آن خواه ناخواه با وسایل الکترونیکی آشنا خواهد شد. نهی کردن کامل کودک چاره کار نخواهد بود و شما باید استفاده هدفمند از این وسایل را به او آموزش دهید. پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات می‌گوید: «نرم افزار‌های آموزشی و باز‌ی‌های بسیار ساده‌ای وجود دارد که با توجه به تصاویر و رنگ برای کودکان از حدود سه سالگی جذابیت دارد. از حدود چهار سالگی تا شروع مدرسه، میل، و ولع به یادگیری کار با کامپیوتر و بازی در کودکان زیاد می‌شود. در همین سنین درباره اصول استفاده از اینترنت و کامپیوتر برای بچه‌ها مقدمه چنینی و صحبت کنیم و، اما برای بچه‌های دبستانی باید قوانین مشخص و محکمی جهت استفاده از اینترنت تعریف، تفهیم و اجرا شود و عوارض عدم رعایت قوانین نیز به آن‌ها گوشزد شود. با ورود به نوجوانی جنگ و جدال‌های استقلال طلبانه فرزندان با والدین بر سر موضوعات مختلف شروع می‌شود که یکی از این موضوعات درخواست استفاده آزادانه، دلخواه و بدون نظارت از اینترنت است».
ضرورت آموزش از دوران کودکی
شما باید از همان دوران کودکی به فرزندتان بیاموزید این وسایل صرفا ابزاری برای تسهیل ارتباطات و بهبود زندگی هستند. از ۵ سالگی به بعد می‌توانید گاهی موبایل یا تبلت خود را در اختیار فرزندتان قرار دهید و به او اجازه کار کردن با آن را بدهید به شرطی که محتوای موجود در آن برای فرزندتان آسیب‌زا نباشد. تا قبل از ورود به دوره نوجوانی فرزندتان را از ورود به اینترنت و بازی‌های آنلاین نهی کنید. فرزند شما تا حدود ۱۹ سالگی نیازی به گوشی موبایل ندارد و در مواقع استثنایی و ضروری می‌توانید موبایل خودتان را در اختیار او بگذارید. برای کار کردن فرزندتان با وسایل الکترونیکی یک محدوده زمانی مشخص پیشنهاد کنید و هر چه سن فرزندتان بالاتر می‌رود اجازه مشارکت بیشتری در وضع قوانین بدهید و با گفتگو او را قانع کنید که بیشتر از آن زمانِ قانونی توافق شده با وسایل الکترونیکی کار نکند. وقتی با فرزندتان در وضع قانون اینترنت مشورت می‌کنید در واقع او را نیز در قانونگذاری سهیم کرده‌اید و به دلیل توجه به نظر او این قانون با چالش کمتری اجرا خواهد شد. در وضع قوانین مجازی و الکترونیکی می‌توانید برای خودتان هم، محدوده زمانی مشخص کنید تا فرزندتان ببیند که این محدودیت‌ها برای همه اعضای خانواده لازم است. اگر شغل شما نیازمند درگیری زیاد با فضای مجازی است سعی کنید قسمتی از کارتان را زمانیکه فرزندتان خواب یا بیرون از منزل است انجام دهید تا زمان کمتری در حال دست گرفتن موبایل در مقابل او باشید. همچنین بهتر است هر کدام از والدین محتوای نامناسب در گوشی‌های همراه خود نداشته باشند و موبایل‌ها بدون رمز عبور باشد و از فرزند نیز بخواهند که برای وسایل الکترونیکی شخصی‌اش هیچ قفلی نگذارد. قوانین را بدون مسامحه و کوتاهی اجرا کنید و برای تخلف‌ها جریمه مشخص کنید. این جریمه می‌تواند محروم کردن فرزند از برخی فعالیت‌های مورد علاقه‌اش باشد. اگر فرزندتان محدودیت خودش را با همسالان و دوستان مقایسه کرد، پیشرفت‌های او در دنیای واقعی را یادآوری کنید و اینکه اطرافیان او به دلیل استفاده بیش از اندازه از این وسایل نتوانستند به چنین پیشرفت‌هایی برسند. بدین ترتیب شما نه تنها میزان استفاده از وسایل الکترونیکی را کنترل کرده‌اید بلکه مسئولیت‌پذیری، قانون‌مندی و پذیریش محدودیت‌های منطقی را به فرزندتان آموخته اید.